Чарльз Уеллердің (Вашингтон мемлекеттік университеті) Қазақстандағы Ислам және Кеңес одағындағы атеистік білім беру: Исламға дейінгі сенімнің қалдықтарына пост-хрущевтік кезеңдегі тарихи перспектива тұрғысынан қызығушылық (Kazakh Islam and Soviet Atheistic Educational Approaches: The Post-Khrushchev concern for Pre-Islamic Remnants in Historical Perspective) деп аталатын еңбегіне шолу.
Бұл зерттеу патша дәуіріндегі Исламға деген көзқарастарды Кеңес одағының өз қажеттілігіне қалай бейімдегеніне назар аударады. Бұл еңбектен Кеңес одағының Исламды реттеуде патша дәуірі мен қазіргі кезең арасындағы маңызды көпір болғанын байқаймыз. Нақтырақ айтқанда, Кеңес одағы дамуының алғашқы кезеңінде патша дәуіріндегі Исламға қатысты зерттеулерге көп назар аудармады. Ал Хрущевтен кейінгі кезеңде КСРО қазақ халқының Исламға дейінгі сенімдеріне (табиғатқа табыну, аспан, от, жерге сену) көңіл бөліп, оны марксистік-атеистік көзқарасты орнықтыру мақсатында стратегиялық тұрғыда қолданды. Сол арқылы Қазақстан мен Орталық Азиядағы Исламға деген сенімді жойып, оның беделін түсіруге тырысты.
Вашингтон университетінің профессоры Елена Кэмпбелл (Elena Сampbell) патша дәуірі кезіндегі Исламға деген көзқарасты былайша сипаттайды: “ Орта Азияда Ислам әралуан бағытта дамыды, патша үкіметінің министрлік деңгейіндегі бәсекелестігі, үкіметтің Ислам дінінің дамуы мен таралуына қатысты қорқынышы, сонымен қатар патша шенеуніктерінің Исламды реттеуге байланысты әртүрлі көзқарастары” кеңес үкіметіне қатты ықпал етті. Лейден университетінің профессоры Майкл Кемпердің (Michael Kemper) айтуынша, осындай алауыздықтың кесірінен Кеңес одағы патша дәуіріндегі Исламға қатысты зерттеулерді есепке алмады. Мұның орнына олар дінді экономикалық және тарихтағы таптар арасындағы күрес негізінде түсіндіруге тырысты. Кеңес одағы патшалық Ресей мен қазақ халқы арасындағы дін мен бірегейлікке қатысты мәселелерге назар аудармады.
Кемпердің пікірінше, 1920 жылдың басынан 1933 жылға дейін кеңес ғылымы Ислам дінінің шығу тарихы мен табиғатын марксистік тарихи шеңбер аясында түсіндіруге тырысты. Оның мақсаты – “Жаңа құрылған Кеңес одағындағы мұсылман халықтары Ресей моделіндегі социалистік трансформацияға дайын ба, әлде қазақтардың “мәдени мешеулігіне” байланысты басқа стратегияларды қарастыру қажет пе?» деген сұраққа жауап табу болды. 1923-1933 жылдар аралығында партия осы екі бағыттың қайсысын ұстануды анықтай алмай, құбылмалы саясат жүргізіп, соның кесірінен Исламға қатысты зерттеулерді мүлде ысырып тастады.
Орталық Азиядағы мұсылмандардың, атап айтқанда Түркістан бостандығы жолындағы ұлтшыл топтармен (Басмашы көтерілісі) одақтасқан панисламдық қозғалыстың Ресей империясының отаршылдығына қарсы күш біріктіруі 1930-жылдары Ислам мәселесін талқылау кезінде қаперге алынды. Нәтижесінде Ислам феодал байлардың бұқараны қанау, оларға қысым жасау құралы, яғни теңсіздік нышаны ретінде түсіндірілді. Бұл – жаңа қалыптасқан дәстүр емес еді. Шошана Келлер (Shoshana Keller) мұны 1920-жылдардан бері жүзеге асып жатқан құралдардың бірі деп жазды. Яғни, «мұсылман басшылар жұмысшылар мен шаруа тап өкілдерін қанаумен күш жиған», «Ислам діні әйелдер мен қыздарды қорқытып-үркіту жолымен бағындырған», «дін табиғаттың дүлей күшінің алдында дәрменсіз адамдардың өзін-өзі алдарқату құралы ғана болған» деген ұғымдар қалыптасқан.
Осы тәсіл кеңестік қазақ ғылымында да өз орнын тапты. 1939 жылы Ибрагимов 43 беттен тұратын “Ислам діні – империализм құралы” жинағын жарыққа шығарды. Автор жинақты араб қарпінің орнына латын қарпімен жазды. Жинақта автор патша дәуіріндегі Шоқан Уәлиханов секілді ғалымдардың қазақтардың Исламға дейінгі сенімдері мен бірегейлігі жайлы идеяларын мүлде қозғамайды. Ол керісінше Келлер айтқан Исламды жоққа шығаратын үш қағидаға баса назар аударады. Кеңес одағы Исламның қазақтар арасында таралуының өз дәстүрі бар деп, оған кеңестік тәсілдермен қарсы тұрды. Мешіттердің бұзылуы, жеке меншіктің тәркіленуі, дінге сенетіндердің қудалануы – осы саясаттың нәтижесі еді.
Шынында, марксизм иудаизм, христиан және ислам секілді дәстүрлі діндердің дамуын түсіндіргенде діни сенімдердің примитивті дәстүрлер – анинизм, тотемизм, және шаманизм негізінде пайда болғанын байқаймыз. Бұл көзқарастың қалыптасуына XIX-XX ғасырлардағы Батыс Еуропадағы діндер тарихын салыстырмалы талдау әсер етті. Сол арқылы марксизм примитивті салттардың орнына келген дәстүрлі діндерді толық тарихи эволюциялық процестің нәтижесі ретінде сипаттады. Олар «капитализм өмірге келгенде діндер жойылады» деп түсіндірді. Ал Кеңес одағы оның орнына коммунизм келеді дегенге иландырды. КСРО-ның діни наным-сенім қағидаларына қарсы бағытталған стратегиясы тарихта орын алған примитивті сенімдерге назар аудармады.
Кеңес ғалымы Снесарев 1961, 1969 жылдары шыққан “Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма” атты зерттеуінде Орталық Азиядағы Исламның дамуына сыни көзқарасын білдірген. Оның пікірінше, Орталық Азия туралы зерттеулерде бұл аймақ тек Ислам дінінің ошағы ретінде қарастырылған. Сондықтан, Орталық Азиядағы этнографиялық зерттеулер тек Исламға бағытталған. Ал Исламға дейінгі наным-сенімдер ғалымдардың назарынан тыс қалған.
Снесаревтің пікірінше, кеңес этнографтары мен дінтанушыларының 1920 жылға дейін жазылған еңбектерінде Исламға дейінгі примитивті наным-сенімдердің халық арасында кең қолданылғаны жайлы дәлелдер бар. Алайда, бұл туралы еңбектер ғылыми айналымға енбей, қалып қойған. Автор осы сияқты ғылыми жұмыстарды атеистік білім беру мақсатында халық арасында барынша кеңінен тарату қажет деп есептеген.
Осыған байланысты бұл пікірталас С.Ильясовтың «Пережитки шаманизма у киргизов» (1945), Хайтунның «Пережитки тотемиза среди людей Центральной Азии и Казахстана» (1956), Б.Басиловтың «О пережитках тотемизма у туркмен» (1963) деген еңбектерінде көрініс тапты. Мирча Элиаденың 1951 жылғы классикалық шаманизм жайлы, Клауд Леви Стросстың 1961 жылы жарық көрген тотемизм туралы зерттеуі бұл тақырыпты үстей түсті. Бұл жұмыстардың барлығы Кеңес одағындағы дінге қарсы идеяны насихаттау үшін ғана емес, сондай-ақ діндер тарихын зерттеуге де қолданылды.
Снезарев болса, осындай зерттеулерді халықты атеизмге тәрбиелеу мақсатына пайдалануға баса назар аударды. Орталық Азиядағы мұсылман халықтары арасында Исламға дейінгі сенімдер мен Исламдық дәуірдің қалдықтары арасындағы байланыс 1960 жылдың ортасынан 1980 жылдардың ортасына дейінгі зерттеулерде өз орнын тапты. Бұл қатарда Б. Аманалиевтың «Доисламские верования» (1967), Ш. Базарбаевтың «Современные проявления пережитков Ислама и конкретные пути их преодоления» (1969), Ш. Д. Абдулкадыровтың «О некоторых особенностях борьбы с пережитками Ислама в условиях современной чечено-ингушетии» (1970), Т. Сейтжановтың «Формы и методы с пережитками Ислама в условиях современной Каракалпакии» (1970), Т.Д.Баялиеваның «Доисламские верования и их пережитки у киргизов» (1972), А.С. Сұрапбергеновтың «Объективные и субъективные предпосылки возникновения Ислама и его пережитки в современном Казахстане» (1973), Ш.Б.Амантурлиннің «Пережитки анимизма, шаманства, Ислама и атеистическая работа» (1977), Т.Д. Баялиеваның «Религиозные пережитки и киргизов и их преодоление» (1981), В.Н. Басиловтың «Культ святых в Исламе» (1970) сияқты еңбектерін атауға болады. Аталған хронологиялық тізімнен Аманалиев еңбегінің Снезаревтің зерттеуінен екі жыл бұрын шыққанын байқауға болады. Аманалиевтің зерттеуі оған қаншалықты әсер еткендігі әлі де толыққанды зерттеуді қажет етеді. Еңбектердің атауларының өзі олардың ерекше жанрда жазылғанын айғақтайды. Снезаревтің зерттеулерін қорытындыласақ, ол Исламға дейінгі примитивті сенімдер әлі қолданылып келеді және олардың бір сәтте толықтай жойылып кетуі мүмкін емес деп есептеген. Сондықтан, ол «мұны атеизмді дәріптеуге пайдалансақ, Ислам идеясын тезірек жоюға болады» деп сенген. Ал бұл негіздемелер терең ғылыми жұмыстар арқылы дәлелденсе, онда үгіт-насихат жеңілдей түседі деп ойлаған. Түптің түбінде бұл зерттеу діннің жойылуын тездетуге үлес қосады деген түсінік болған. Снезарев бұл мәселелерді терең зерттеу арқылы біз примитивті сенімді өткен қоғамның артта қалған қалдығы ретінде көрсете аламыз деп сенген. Бұл жалпы діни феноменді жоққа шығарып, дінге деген сенімді жоюдың басты құралы саналған.
1967-1985 жылдар аралығындағы зерттеулер КСРО Коммунистік партиясы Орталық комитетінің 1967 жылғы 14 тамыздағы “Қоғамдық ғылымдарды ары қарай дамыту және оларды коммунизм құрылысындағы рөлін арттыру шаралары” атты қаулысымен және 1974 жылы Ленинградта өткен “Діндер тарихының өзекті мәселелері және маркстік-лениндік шеңбердегі атеизмді дамыту” деп аталған конференциямен тығыз байланысты.
Хрущевтің атеистік науқанынан (1954-64) кейінгі діни саясатта екі маңызды тенденция орын алды. Бірінші, Хрущевтің қатаң саясатынан кейін жылымық басталды. Алайда ол 1970-жылдары дінге қарсы басылымдардың жиілеуімен ерекшеленді. Хрущевтің атеистік сенімді күшейту саясаты екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі халықтың қолдауын күшейту мақсатындағы дінмен ымыраласу саясатынан (1942-53) соң басталған. Алайда, Хрущевтен кейінгі кезең «Кеңестік адамдар неге әлі күнге дінге сенеді?» деген мәселені зерттеумен өтті. Нақтырақ айтқанда, кеңес халқының діни сенімін ғылыми әрі тиімді жолмен түсіндіру қажет болды. Сол арқылы ол сенімнің ғылымға негізделмегенін дәлелдеп, атеизмге жол сілтеу мақсаты тұрды.
Бұл тәсіл Шынберген Амантурлиннің 1977 жылғы “Пережитки анимизма, шаманства, Ислама и атеистическая работа” еңбегінен көрініс тапты. Ғалым бұл еңбегінде осындай примитивті сенімдердің себептерін анықтап, олардың Қазақстан ауылдарына қалай тарағанын зерттеуге тырысады. Автордың пікірінше, соқыр сенімге негіз болатын себептерді анықтау және олардың Қазақстанның түрлі аймақтарына таралу ерекшеліктерін саралау примитивті наным-сенімдерді толықтай жоюға көмектеседі. Сонымен бірге, оның қазақ халқының діни сенімдер тарихы жайлы зерттеуі негізінен патша үкіметінің еңбектеріне негізделген. Амантурлин қазақтардың арасында Исламға дейінгі сенімнің болғандығын дәлелдеп, олардың шынайы мұсылман емес екендігін көрсету жеткіліксіз деп есептеген. Алайда, бұл идеялар негізінен Хрущевтен кейінгі кезеңде жүзеге асырылды. Хрущевтен кейінгі кезеңдегі дінге қарсы саясат дін тақырыбындағы жоғарыда аталған ерекше әдебиеттердің қалыптасуына әсер етті.
